Απληστία και Καπιταλισμός, του Αλέξανδρου Βαρδουλάκη

(σχολιασμός του άρθρου  
http://www.euro2day.gr/ftcom_gr/194/articles/676046/ArticleFTgr.aspx )

Η άποψη ότι η απληστία είναι αναπόσπαστο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι trendy, αλλά απέχει από το να είναι ακριβής (από εδώ και πέρα με τον όρο καπιταλισμό εννοώ ένα αποκεντρωμένο οικονομικό σύστημα στο οποίο υπάρχει ελευθερία συνδιαλλαγής και σύναψης ιδιωτικών συμβολαίων, όπως και νομικό πλαίσιο που διέπει τον διακανονισμό τους και προστατεύει την ατομική ιδιοκτησία). Η πρόσφατη κρίση του καπιταλισμού, η οποία ήταν σύντομη-η Αμερική επανήλθε γρήγορα σε αναπτυξιακή τροχιά, έχει αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό στην απληστία του χρηματοοικονομικού συστήματος. Οι περισσότεροι από τους υπευθύνους γλίτωσαν και αυτό δημιούργησε κοινωνικές ανισότητες και προσβολή του αισθήματος δικαίου. Είναι ο καπιταλισμός ως οικονομικό σύστημα υπαίτιος ή η απληστία βρήκε πάτημα στην ελλειπή εφαρμογή ενός οικονομικού συστήματος;

Η λογική εξέταση του προβλήματος είναι περίπλοκη. Θα υποστηρίξω το επιχείρημα ότι η απληστία υπάρχει σε κάθε οικονομικό σύστημα, αλλά είναι πιο εύκολο να ελεγχθεί στις αποκεντρωμένες οικονομίες παρά σε συστήματα υπαρκτού σοσιαλισμού ή πιο lite εκφάνσεις κρατισμού. Γιατί είναι η απληστία, η οποία πηγάζει από ιδιωτικό συμφέρον, βλαβερή για το σύνολο της οικονομίας και κατ' επέκταση της κοινωνίας; Δεν ισχύει ότι όποιος θέλει τα πολλά χάνει και τα λίγα; 'Αλλωστε το σύστημα της αγοράς στο οποίο θεωρητικά -τεράστιο πρόβλημα και σημαντικός λόγος μη πιστής εφαρμογής του καπιταλιστικού συστήματος- όλοι μπορούν να συμμετέχουν, θα τιμωρούσε τέτοιες συμπεριφορές και η δυνατότητα σύνταξης συμβολαίων με κατάλληλους όρους θα απέτρεπε ακόμα και την εκδήλωσή. Το εν λόγω άρθρο του Professor Sachs παραθέτει μερικούς από τους λόγους που το σύστημα της αγοράς αποτυγχάνει να επιτύχει το ιδανικό αποτέλεσμα (first-best), όπως συναλλακτικά κόστη και αδυναμία δανεισμού για μικρές επιχειρήσεις, που λειτουργούν ως εμπόδια στον πλήρη ανταγωνισμό, την ασύμμετρη πληροφόρηση και άλλα. Ως βάση όλων αυτών των προβλημάτων πρέπει να θεωρείται η αδυναμία σύνταξης όρων για κάθε δυνατή έκφανση απληστίας από τον αντισυμβαλλόμενο. Για παράδειγμα, ο εν δυνάμει μέτοχος ή δανειστής μιας εταιρείας να μπορούσε να γράψει ένα συμβόλαιο που να κατοχυρώνει ότι τα bonus ενός στελέχους θα δεσμεύονται σε ουδέτερο τραπεζικό λογαριασμό και θα αποδίδονται στον δικαιούχο μόνο εφόσον εξακριβωθεί ότι δεν έπραξε προς όφελός του (moral hazard) και εις βάρος του μετοχικού και δανειακού κεφαλαίου. Ο δανειστής που χάνει τα χρήματα του από ανεύθυνη διαχείριση δεν θα ήταν θύμα σε αυτή την περίπτωση, αλλά άξιος της μοίρας του. Δυστυχώς, τέτοια συμβόλαια είναι πρακτικά αδύνατον να γραφτούν για τους λόγους που αναφέρει και ο J.Sachs.Η έρευνα και πρακτική έχουν, όμως, εφαρμόσει παραπλήσια συμβόλαια, τα οποία αποτρέπουν αμιγώς ιδιοτελή συμπεριφορά. Μπορεί να μην είμαστε στο first best, αλλά μπορούμε να επιτύχουμε το second best, οπότε ποιος ο λόγος να ασχοληθούμε με ρυθμιστικό πλαίσιο και κρατικό παρεμβατισμό, που θα είχε το ίδιο αποτέλεσμα (οι οικονομολόγοι μπορούν να κοιτάξουν το άρθρο του Diamond http://www.jstor.org/pss/1815367); H απάντηση είναι εύκολη, αν και αποτελεί κατά την άποψη μου, την μεγαλύτερη συνεισφορά του Joseph Stiglitz. Η οικονομία είναι ένα κλειστό σύστημα και η συμπεριφορά των παραπάνω αντισυμβαλλόμενων μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες στην ευημερία τρίτων. Οι συνέπειες αυτές μεταδίδονται μέσω του συστήματος της αγοράς και των τιμών (http://www.jstor.org/pss/2297273). Η παραδοχή είναι ότι οι δύο αντισυμβαλλόμενοι δρώντας προς ίδιον συμφέρον και ορθολογικά δεν θα ενσωματώσουν τις συνέπειες προς τρίτους στις αποφάσεις τους. Οι συνέπειες (externalities) θα είναι χρηματικές (προτείνω ανεπιφύλακτα το το εξής άρθρο του Martin Shubik-Nash's classmate and one of the greatest thinkers-free access: http://dido.wss.yale.edu/P/cd/d02b/d0288.pdf). Το επιχείρημα γίνεται πιο κατανοητό φέρνοντας ως παράδειγμα τον τραπεζικό κλάδο. Οι μέτοχοι των τραπεζών, οι οποίες έχουν κατηγορηθεί για άπληστη συμπεριφορά, είναι το ίδιο υπεύθυνοι που δεν δέσμευσαν τους διαχειριστές κεφαλαίων με τα κατάλληλα συμβόλαια. Ήταν παράλογη συμπεριφορά; Γιατί να διακινδυνεύσουν τόσο πολύ να χάσουν την περιουσία τους; Γιατί απλά δεν διακινδύνευσαν! Οι τράπεζες διαδραματίζουν έναν πολύ ξεχωριστό ρόλο για την οικονομία (που δεν θα αναλύσω εδώ, όπως και πολλές άλλες σημαντικές λεπτομέρειες). Οι δεσμεύσεις για άρνηση κρατικής διάσωσης όταν τα πράγματα πάνε καλά είναι απλά cheap talk. Θεωρείστε για παράδειγμα την πολιτική μετά την κατάρρευση της Lehman ή την προσοχή που δίνεται επί του παρόντος στην ενδεχόμενη χρεωκοπία της Ελλάδας. The second round effects are just mind-blowing. 


Αν μπορούσαμε να αφήσουμε τις τράπεζες να καταρρεύσουν και να ήμαστε αξιόπιστοι σε αυτό, οι αρνητικές συνέπειες λόγω της απληστίας θα ήταν πολύ μικρότερες. Από την άλλη, είναι συμφέρον στις καλές εποχές να έχουμε μεγάλες τράπεζες για να μειωθούν τα κόστη δανεισμού τόσο για τους πολίτες όσο και για τις κυβερνήσεις..Μήπως αυτό σημαίνει ότι ο καπιταλισμός έχει πεθάνει; Too strong of a statement. Απλά σημαίνει ότι χρειαζόμαστε το κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο, το οποίο είναι εφικτό και τα τελευταία χρόνια γίνεται μεγάλη πρόοδος προς αυτή την κατεύθυνση. Ακούγεται οξύμωρη η ανάγκη ρυθμιστικού πλαισίου για τον καπιταλισμό, αλλά φοβάμαι ότι είναι αναπόφευκτη τουλαχίστον μέχρι να εμφανιστεί ο επόμενος Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Adam Smith, Ricardo ή Μarx. Να υπενθυμίσω ότι η ανεξαρτησία των κεντρικών τραπεζών και ο σχεδιασμός της νομισματικής πολιτικής δεν επιτεύχθηκαν σε μια μέρα. Αυτό δεν σημαίνει ότι έπρεπε να καταργήσουμε το σύστημα των αγορών και να τυπώσουμε κουπόνια όπως στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Σε μία τέτοια περίπτωση δεν θα ανησυχούσαμε για τις αρνητικές συνέπειες από το καπιταλιστικό σύστημα των αγορών. Αλλά θα ανησυχούσαμε για την ικανότητα μιας ομάδας σοφών να ξέρουν και να δρούν προς όφελος των προτιμήσεών και επιθυμιών μας. Όπως μου υπενθυμίζει ένας φίλος μου, "σοφοί" υπάρχουν και στον καπιταλισμό και στη διαδικασία δημιουργίας του ρυθμιστικού πλαισίου που αναφέρω, οι οποίοι κατευθύνουν τις μάζες και καρπώνονται τα αποτελέσματα της χειραγώγησης. Θέλω να πιστεύω ότι η συμμετοχή όλων μας, όντας ενημερωμένοι (εύκολο στις μέρες μας) και σκεπτόμενοι, στις δημοκρατικές διαδικασίες όπου λειτουργεί ο καπιταλισμός θα περιορίσει την δράση των παραπάνω και θα επιτρέψει την ανάδειξη όχι απαραίτητα Πλατωνικού τύπου σοφών, αλλά τουλάχιστον αξιόλογων ατόμων που να αναγνωρίζουν ως εργοδότη τουσ το θεσμό που υπηρετούν, ο οποίος δεν έχει επωνυμία νομικού ή φυσικού προσώπου. Ας επιστρέψουμε, όμως, στο θέμα μας. Οι αγορές μεταδίδουν την ιδιωτική πληροφόρηση και επιθυμίες πολύ πιο αποτελεσματικά από ένα σύστημα κεντρικής διαχείρισης. Ναι οι αγορές κάνουν λάθη, αλλά με το κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο διορθώνονται γρήγορα (τις δεκαετίες του '20-'30 οι συζητήσεις για το θέμα αυτό ήταν το βασικό αντικείμενο οικονομικής έρευνας, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να κοιτάξουν την ακόλουθη μη τεχνική περίληψη του Marschak http://www.jstor.org/pss/1909469) . Ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα του κρατισμού είναι ότι η απληστία εκδηλώνεται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Πολλοί αναλυτές αποδίδουν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης στην ανεξέλεγκτη διαφθορά ως προς την κατανομή των πόρων. Τέτοια ιδιοτελής συμπεριφορά (moral hazard) είναι πολύ πιο δύσκολο να ελεγχθεί σε μη αποκεντρωμένες οικονομίες ακολουθώντας την παραπάνω λογική. Οι ομοιότητες με την μεταπολιτευτική Ελλάδα είναι εμφανείς. Ο Marx βέβαια μίλησε για την κοινωνική τάξη ως την βασική οικονομική μονάδα σε αντίθεση με την ελεύθερη οικονομία που είχε στο επίκεντρο το άτομο. 


Η παρούσα κατάσταση στην Αμερική με τις μεγάλες ανισότητες παραπέμπει προς τα εκεί. Η διαφορά είναι η ύπαρξη δημοκρατικού καθεστώτος και η δυνατότητα της πλειοψηφίας να εκλέξει τον πρόεδρο που θα κάνει τέτοιες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες είναι εφικτές σε ένα αποκεντρωμένο οικονομικό σύστημα και μπορούν να αυξήσουν την ευημερία ακόμα και των πλουσιότερων κοινωνικών τάξεων (παραπέμπω τους ενδιαφερόμενους οικονομολόγους στο κλασικό άρθρο των Geanakoplos & Polemarchakis - free access http://cowles.econ.yale.edu/P/cd/d16b/d1662.pdf). Τα εργαλεία υπάρχουν ακόμα και υπό την παρουσία ενός αμιγούς καπιταλιστικού συστήματος. Θέληση χρειάζεται για να αντιμετωπιστούν οι κοινωνικές προεκτάσεις της ανεξέλεκτης δράσης ενός κακού καπιταλισμού, όπως πολύ ωραία αναλύονται στο υπο αναφορά άρθρο. Τελειώνοντας, μπορεί ο καθένας να καταλάβει τα externalities που δημιούργησε στην ελληνική οικονομία και κοινωνία με τον τρόπο που ψήφισε και υποστήριξε κυβερνήσεις κρατικιστικής αντίληψης και ένα πελατειακό κράτος, έχοντας πιθανώς ελλιπή πληροφόρηση, αλλά ακολουθώντας προσωπικό συμφέρον. Democracy is full of externalities, but it's by far the best we have.

Ακολουθεί σχόλιο του greeceingreed, το οποίο βρίσκει τον εγγράφωντα απόλυτα σύμφωνο. 

Προφανώς και δε χρειάζεται ειδική μνεία ότι καπιταλισμός χωρίς δημοκρατία δεν υφίσταται. Και πώς να υπάρχει αφού ο Καπιταλισμός είναι η δημοκρατία της αγοράς. Όπως η δημοκρατία επιτρέπει ελευθερίες στο γνωστό βαθμό που λέει και το ρητό (δηλαδή μέχρι το σημείο να μην καταπατάται η ελευθερία του άλλου) έτσι πρέπει να λειτουργεί και ο καπιταλισμός. Δε λειτουργεί όμως. Ίσως λόγω της απληστίας όπως είπες, ίσως λόγω των νέων ηθών που επικρατούν. Πάντως οι αιτίες είναι κοινωνικές-κοινωνιολογικές και όχι οικονομικές. Έχω την εντύπωση πως η Ελλάδα όσον αφορά τις πελατειακές σχέσεις κράτους - πολιτών είναι ειδική περίπτωση και γι αυτό δεν μπόρεσαν εγκαίρως οι ξένοι να κατανοήσουν τι συμβαίνει σε αυτή τη χώρα. Παντού υπάρχει διαφθορά και πελατειακή σχέση αλλά στη δική μας περίπτωση φαίνεται σαν μια συνολική απάτη κράτους-πολιτών έναντι σε όλους τους υπολοίπους. Σαν ένα σιωπηλό συμβόλαιο μεταξύ μας. Εντός των τειχών. Το οποίο πληρώνουμε. Γιατί αν θέλεις ένα συμβόλαιο εντός των τειχών, θα πρέπει και να είσαι έτοιμος να επιβιώσεις εντός των τειχών. Έτσι πάει.